The Essentials of Kriminologji dhe Penologji: An Introduction to the Theory and Practice of Criminal Justice
2. elementare t njeriut; jeta, liria, rrezikimi i rendit tcaktuar ekonomiko - shoqrore,rrezikimin e normave etiko - moraleetj, t gjitha kto vlera dhe norma n do shoqriatakohen dhe jan trrezikuara nga veprimet e ndryshme kriminale ku krimi iu haprrugnkaosit, korrupsionit, konflikteve midis qytetareve etj.Faktortekonomik e material - grupi i III-t ku bjn pjes humbjet dhe dmtemdha materiale q pson shoqria - individi drejtprdrejte ngaaktiviteti kriminal.Harxhohen para t mdha n pengimin e terrorizmitndrkombtare, krimit t organizuaretj, ku nga t gjitha kto aktekriminale shkaktohen dme materiale.Interesimi me qllim t mbrojtjes& vetmbrojtjes - grupi i IV-t i faktorve qzgjojn interesim nopinion e cila mundohet prmes mediave, televizioneve t shpjegojsesi t ruhemi nga krimi pra, ta parandalojm at mirpo nga ana tjetrprmes ktyrefaktorve mund te ket an negative t nxisin - imitojnkrimin.Disa pikpamje n kuptimin e Kriminologjis - disa nga ktokuptime tentojnKriminologjin ta paraqesin si shkence gjithprfshirsembi krimin e disa tjeraprkufizojn at si disiplin t specializuar mbishkaqet e krimit. Rafello Garafallo katheksuar se kriminologjia shtshkenc q merret si akt i cili cnon ndjenjat elementaremorale t njbashksie njerzore e ashtu quajtur - krimi natyror (shih faqe16-17).Kriminologjia si shkenc pluraliste - kuptimi i kriminologjissipas ktij koncepti kad.m.th t nj shkence t prgjithshme e tpavarura q merret me fenomenin e krimit qn kuadr t kriminologjistrajtojn sjellje kriminale, shkaqet, masat pr kontrollindheparandalimin e kriminalitetit. Kto koncepte q n literaturnkriminologjike quhenpluraliste, ket e ka mbrojtur Enriko Ferri dheq mendonte se shkenca e kriminologjisn vete prmban kuptimingjenetik pr t gjitha shkencat tjera q e trajtojnkriminalitetin, kymendim sht prkrahur nga shumica e pjesmarrjeve t Kongresit tI-rNdrkombtare pr kriminologjin n Rom 1938 e pjesrisht shkollaaustriakekriminologjike, Sipas ktij koncepti ekzistojn vetm 2disiplina t cilat merren mekrimin; E Drejta penale e cila merret meann normative dhe Kriminologjia - me annreale t krimit. Sipasautorit Grasheger kriminologjia prfshin 4 grupe t disiplinave qetrajtojn at. Grupi i I-r e prbejn fenomenologjia kriminale dheetiologjia-biologjiakriminale. Grupi i II-t disiplinat t cilattrajtojn, faktet dhe provat e procedurs prvrtetimin e kryerjes skrimit,Grupi i III-t disiplinat t cilat studiojn mbrojtjen eshoqrisnga kriminaliteti, Grupi i IV-t e prbejn t gjitha ato disiplinat qmerrenhulumtimin e mjeteve dhe metodave t prshtatshme t mbrojtjesnga atakimetkriminale.Kriminologjia si shkenc sintetike - mendiminsintetik shkenca e kriminologjis eprqendron n hulumtimin e shkaqevedhe faktorve t krimit. Kshtu q autortStefani, Levasseurkriminologjin e definojn si shkenc mbi shkaqet e delikuencs.Poashtu Pinate kriminologjin e ndan n at gjenerale, aplikative oseklinike.Definimi dhe prkufizimi i kriminologjis - dikurkriminologjin e kan trajtuar sishkenc mbi veprn penale, e m von ekan trajtuar at si shkenc mbi kryesin -kriminelin, dhe si shkencmbi faktort kriminogjen. M von thuhet se kriminologjiaduhet tmerret me studimin e veprimeve dhe veprave dhe sjelljeve q qojnnkriminalitet, e ky koncept ndryshe quhet kriminologji dinamike.Page 2 of 52 3. Lnda (Objekti) i kriminologjis-mbi kuptimin eshkencs se kriminologjis vrehet sesi objekt te studimit kafenomenin kriminal si objekt te preokupimit te saj, ku ne vetembandisa nocione; krimin si dukuri individuale, viktimn e krimit,etj.Disa kuptime dhe nocione themelore t kriminologjis - Fenomenikriminal -zakonisht mendohet pr dukurin e rrezikshme shoqrore qmanifestohet n kryerjene krimeve t llojllojshme, kriminalitet -kuptohet trsia e t gjitha krimeve t kryera nnj koh, hapsire dheperiudh t caktuar, kriminaliteti si trsi e krimeve ndahet natprimar q nnkupton krime q jan kryer pr her t par dhe shtzhvilluarproceduar nga organet kompetente dhe sekondar paraqetkryerjen e srishme tkrimeve, krime - akti individual i sjelljes snjeriut, prmes t cilit cnohet shkelet kodipenal ku pason ndshkimi,mirpo shpesh prdoret edhe termi vepr penale - shtveprim apomosveprim i cili rrezikon apo cnon nj t mir t mbrojtur me ligjpenal.Prkufizimi i lnds s kriminologjis - m hert sht theksuar silnd e saj shtnjeriu kriminal apo delikuent ket mendim e ka prkrahurLombroza, mirpo m vonesht par se objekt i ksaj shkence duhet t jenshkaqet dhe kushtet, faktort q enxisin krimin, mirpo kohve t funditka mendime se kriminologjia duhet t jet studimi kontrollit,pengimit dhe formave e mnyrave t reagimit t shoqris.Definimijuridik i lnds s kriminologjis - si lnd t studimit duhet t jen tgjithasjelljet dhe veprimet e ndaluara dhe t parapara me normapozitive juridike. Pra, objektstudimi jan krimet dhe sjelljetkriminale q jan parapare me dispozitat juridikepozitive.Definimisociologjik i lnds s kriminologjis - ky definim thot q objekt istudimit iksaj shkence duhen t jen t gjitha sjelljet dhe veprimetantishoqrore, t ndaluaradhe t rrezikshme, pa marr parasysh faktinse a jan t parapara n dispozitat penalepozitive.Definimi i przier ikriminologjis - konsiston n faktin se objekt i studimit iksajshkence duhen t jen t gjitha veprimet dhe sjelljet t cilatcenojn dispozitat pozitivejo vetm nga ana normative juridike poredhe sjelljet e dmshme ndaj shoqris qshpijn deri te aktivitetekriminale.Definimi prfundimtar i lnds s kriminologjis - sipas ktijdefinimi ajo shtshkenc e pavarur e cila, duke aplikuar metodologjinkrkimore, n mnyre empirikestudion fenomenin kriminal n trsin e tij,ku si lnd t veten ka krimin, kriminalitetin,kriminelin, faktortobjektiv dhe subjektive, viktimn, dhe masat pr parandalimin e tijnshoqri, ku si shkenc qndron e pavarur dhe unike.Rndsia dhefunksioni i kriminologjis - kriminologjia n veanti ka dydetyrathemelore 1 - njohja dhe ndriimi sa m i thell i lnds apoobjektit t studimit, 2 -rezultatet e krkimeve dhe njohurit e vetashkencore t jen n shrbim t mirqniess njerzimit. Mnyra e vshtrimitdhe prshkruarja e lnds s kriminologjis ashtu sisht, njihet si mnyrdeskriptive. Kemi edhe mnyra tjera t njohjes s krimit nmnyre prodhe kontra mendimeve q kan dominuar deri n at moment.Page 3 of 524. Roli dhe detyra e kriminologut - kriminologu ka pr detyr tkrkoje dhe te njoh tvrteten, ai duhet sa m shum t lirohet ngaqasjet subjektive dhe interesat personalt cilat nuk kan mbshtetje nfakte dhe t dhna objektive. Kriminologu i njohur Sabotheksonfunksionin tredimensional t kriminologut, ai duhet t ket prherfokus kritikndaj dukurive kriminale, duhet q n qasjet e tij t jetkreativ, ai duhet t ket guxim tparaprij me ide. Pra 3 funksionetkryesore t kriminologut; kritikues, kreator dheprognozues.Ndarja ekriminologjis - ajo ndahet n:Kriminologjia eprgjithshmeKriminologjia klinikeKriminologjiaakademikeKriminologjia aplikativeKriminologjiaradikaleKriminologjia viktimologjikeKRIMINOLOGJIA -Kriminologjia eprgjithshme - sht nj shkence teorike lidhur me nocionetthemelorembi krimin dhe shkaqet e tij n shoqrin bashkkohore. Prbhet ngadisashkenca t veanta kriminale si, antropologjia, psikologjia,penologjia etj. Ka pr detyret definoje dhe prkufizoje t gjithanocionet themelore mbi krimin dhe mardhniet e tij.-Kriminologjiaklinike - sht disipline e veant q insiston q objekt studimidhehulumtimi duhet t jet individi - kryersi, krimineli i cilistudiohet dhe observohet me syklinike. Ajo trajton krimin si aktindividual. Ky lloj studimi ka qen prezent n Franc, Italietj. Sithemelues i ksaj kriminologjie sht Lombrozo e Pinatel.-Kriminologjia akademike - zhvillohet dhe studiohet npr qendratuniversitare tndryshme n bot.- Kriminologjia aplikative - ajo duhett merret me studime, krkime dhe observimekonkrete t realitetitkriminal n do shoqri, duke u angazhuar q n shkencn ekriminologjis tbhen ndryshime rrnjsore n qasjen e studimit t shkaqeve t krimitdheparandalimit t tij.- Kriminologjia radikale - paraqitet si njkritik e ashpr e disa koncepteve tkriminologjis tradicionale mbikrimin. Ajo krkon q n mnyre radikale t ndrrojkuptimi i sistemit tinkriminimeve tradicionale q dmth ndrrimi i kodeve, ligjevepenaleetj.- Kriminologjia viktimologjike viktimologjia - sht njdisipline e cila merret mestudimin e viktims nga aspekti ifenomenit t paraqitjes, shkaqeve objektive esubjektive, i masavedhe mjeteve t parandalimit t viktimizimit t qytetarve. Ajo istudionviktimn pr nga vetit e tij, karakteristikat biologjike,psikologjike, morale dhesocio - kulturore, lidhjet e saj me krimindhe rolin e saj n ndodhjen e krimit. Kontribut tmadh kan dhneautori Hans & Henting n veprn e vet The Criminal as his victim- Page 4 of 52 5. studies in the sociobiology of crime. Prmendendisa lloje t viktimave ato jan;kriminale, latente, pafajshme,pjesmarrse, nxitse, e rastsishme etj.Metodologjia dhe metodat eKriminologjisSi dihet fjala metod - metodologji dmth rrug, mnyr eardhjes deri te e vrteta.Kriminologu amerikan Hagan ka prcaktuardisa faza pr metodologjin e krkimitkriminologjik: Teoria,Deduksioni, Hipoteza, Operacionalizimi, Plani krkimore,Matjet,Grumbullimi i te dhnave, Analizat, Zbulimet dheInduksioni.-Metodat e shkencs se Kriminologjis- m t prdorshmet jan:metoda tprgjithshme teorike, metodat empirike, metodat e studimit trasteve individuale,metoda klinike, metoda t vrojtimit, krahasimit,ankets, intervists, statistikore etj.-Metodat e studimit t rasteveindividuale - kjo metod i qaset kriminalitetit si dukuriindividualedhe fokusohet n delinkuentin n vetit dhe cilsit e tij. Pr tuaplikuar kjometod duhen t mblidhen shum t dhna shnime mbi rastinkriminal dhe vetit e tij.Kjo metod quhet edhe e rastit ose historisjetsore t delinkuentit. Ajo studion sjelljete delinkuentit q ngakoha e fmijris e deri n momentin e kryerjes s krimit. Ktmetod e kaprdorur Saderland n studimin e tij pr hajnin profesional. Studimi itillduhet t prfshij t dhnat dhe faktet sociologjike, psikologjike,psikiatrike dhe faktettjera relevante, sht metod mjaft e shtrenjtdhe me an t saj nuk mund tzbulohen rrethanat esenciale t sjelljevekriminale t cilat gjenden n raporte shoqroreekonomike dhe raportetjera.--Metodat e studimit t rasteve individuale - kjo metod iqaset kriminalitetit si dukuriindividuale dhe fokusohet ndelinkuentin n vetit dhe cilsit e tij. Pr tu aplikuar kjometodduhen t mblidhen shum t dhna shnime mbi rastin kriminal dhe vetit etij.Kjo metod quhet edhe e rastit ose historis jetsore tdelinkuentit.-Metoda e vrojtimit-observimit - kjo metod mund t jete vrojtimit direkt, indirekt dheme pjesmarrje t studiuesit dhe papjesmarrje, ku me pjesmarrje t studiuesitarrihen prfundime t mira tanalizs pr shkak se e vrojton direkt veprn dhe jeprezultate t mira,mirpo kjo metod ka edhe t metat e veta sepse n disa rastevrojtimidirekt nuk sht i mundshm n praktik.-Metoda e ankets dhe intervistsjan metoda t njohura t mbledhjes s fakteve,q aplikohen n t gjithashkencat shoqrore. Anketimi mund t merret me shkrim oseme goj. Nseanketa zhvillohet me persona delikuent apo t dnuar, atyre duhettushpjegohet qllimi i ankets dhe vemas tu garantohet se anketa -prgjigjet nuk do tndikojn n keqsimin e pozits s tyre n procedurpenale.-Metoda e eksperimentit, krahasimit dhe matjes-metoda eeksperimentit - aplikohetzakonisht n shkencat natyrore dhe ekzakte,ndrsa n shkencat natyrore sht m ikufizuar. Te eksperimentosh dmth qn mnyr artificiale ti nxitesh dhe shkaktoshproceset, veprimet dhedukurit e ndryshme n botn reale. Krahasimi - po ashtu shtmetodkrkimi n hulumtimin sociologjik dhe kriminologjik. Te krahasimikemi t bjmme 2 grupe;1-krahasuese - zakonisht ktu ndrmerrenveprime,2-kontrollues - ktu nuk ndrmerrenveprime. Matja - aplikohetn kriminologji e sidomos n psikologji kriminale, hyn nprdorim prhulumtimin einteligjencs,motivimit,qndrimeve,temperamenti,karakterit tj. Page 5of 52 6. -Metodat statistikore dhe aplikimi i tyre n kriminologji -n kriminologji metodastatistikore ka hy me nj disiplin t veant qquhet Statistika Kriminale.-Metoda e ligjit t numrave t mdhenj - eka prdorur autori Poisson pr te arriturrezultatet sa m t sakta dhesigurta dhe sipas ktij parimi statistikor, sa m shumraste prfshir nstudim, aq me objektive jan edhe konkluzionet dhe prfundimeteanalizs s krimit.-Metoda e modelit reprezentimit - esenca e ksajmetode qndron n studimin evetm t disa rasteve q jan tipike t cilatprfaqsojn popullin apo delinkuentin.-Metoda e korrelacionit,mesatares dhe prqindjes - me an t ksaj metode mundt pasqyrohetraporti n mes moshs dhe kriminalitetit, gjinis dhekriminalitetit,shkalls s arsimimit llojet e veprave penale,mesatarja e krimit n nj rajon, prqindja edelikuenteve t mitur n njshtet etj.Vlersimi kritik i metodave statistikore - rezultatet efituara me an t metodavestatistikore duhen t verifikohen me metodatjera ngase metodat statistikore janmetoda t mbledhjes s faktevedhe te dhnave e jo metoda t shpjegimeve esencialet shkaqeve tkriminalitetit.Evidencat statistikore mbi kriminalitetin - ktuparaqitet nj pasqyre reale e praniss dukuris se kriminalitetit n njshoqri t caktuar. Pr tu arritur ky qllim dhe pr tqen pasqyrat dhe tdhnat e ndryshme t cilat fitohen, me t prdorshmet, nkriminologjivemas u kushtohet kujdes evidencave statistikore.Llojet eevidencave statistikore mbi kriminalitetin - kemi kto lloje: 1.Evidencat ndrkombtare mbi kriminalitetin - trajtohen shnimet dhetdhnat mbi kriminalitetin t cilat mbrohen nga organet dheinstitucionet e OKB-sdhe kan t bjn me shtrirjen e kriminaliteti n tgjitha vendet e bots, kuparaqiten shum vshtirsi pr shkak t emrimevedhe kualifikimeve tndryshme t veprave penale n kodet penale t atyreshteteve. 2. Evidencat kombtare ose nacionale mbi kriminalitetin -kto kan t bjnme evidentimin e kriminalitetit n nj vend apo shtet tcaktuar. Kso evidencashmund t mbajn organet e policis, organet eprokuroris, organet e gjykataveetj, q merren me tubimin dheprpunimin e t dhnave statistikore.Kto evidenca mund t jen: tprgjithshme-koncentrike-q mbajn shnimepr t gjitha llojet e vepravepenale dhe sjelljeve kriminale p.sh (evdiencat prkriminalitetekonomik) dhe speciale-fragmentar.Me evidentimin e kriminalitetit ndisa shtete ka filluar para 100 viteve si nBritanin e Madhepublikohet statistika kriminale Criminal Statistics, BritishCrimeSurvey, N SHBA quhen Uniform Crime Reports dhe NationalCrimeVictimization Survey. Publikimi i UNC nxjerrt 1 her n vit ngaFBI dhe Ministriae Drejtsis ku publikojn dy grupe t krimeve: Krimete dhuns dhe pasuris.Publikimi i NCVS beht nj her n 3 vjet ka rndsin sqarimin e krimeve terrta ku prfshijn t dhna nga anketat dheintervistat e ndryshme. N Franckemi Statistika gjeneral mbikriminalitetin etj. Page 6 of 52 7. Evidencat statistikoreparaqiten prmes numrave absolute dhe relative, kto evidenca n njshtet i mbajn organet policore, prokurorit dhe gjykatat.EvidencatStatistikore t policis mbi kriminalitetin - shnimet e policis jantlarmishme ku mblidhen t dhna mbi veprn penale, kryesin e veprs,moshn, gjinin,profesionin etj. Mirpo kto t dhna shpeshher sjan tsakta bhen gabime prshkak t paraqitjes s rrejshme, kualifikimeve tgabueshme etj.Evidencat Statistikore t prokuroris publike mbikriminalitetin - prmbajnshnime dhe t dhna mbi numrin e akuzimevendaj personave t dyshuar se kanbr krime n nj shtet, evidencat jan mt ngushta se sa t policis mirpoprapseprap duhen t merren me rezervduke pasur faktin se kto evidenca nukparaqesin fjaln e fundit mbinumrin e sjelljeve kriminale.Evidencat Statistikore t gjykatave mbikriminalitetin - jan m t preferuara prprcjelljen e t dhnave mbikriminalitetin n nj vend, kto evidenca n literaturnkriminologjikekonsiderohen se jan m t sakta dhe t sigurta.Vrejtje kritike lidhurme Evidencat Statistikore mbi Kriminalitetin - ekzistojn 2pikpamjelidhur me kt: ai Legal - q thekson se si kriminalitet mund tevidentohenvetm krimet, dhe Real - q thekson se si krim duhencilsuar t gjitha sjelljet kriminaleq ndodhen n jetn reale pa marrparasysh a jan t evidentuar nga policia, prokuroriaapo gjykatat. Nhulumtimet kriminologjike duhet marr parasysh dukurin e numritterrt-teprt t krimininalitetit n nj shtet.Problemi i evidencavestatistikore - nga prvoja e praktiks gjyqsore dihet se nj nr.ikonsideruar i sjelljeve kriminale paraqesin vepra penale dhe ndajkryesve duhet tzhvillohej procedura e ndjekjes penale mirpo nse atonuk regjistrohen cilsohen sinumr i errt i kriminalitetit.Numri ierrt ose i paevidentuar i kriminalitetit - Autori i par istatistiks kriminaleKetlet ka theksuar se qllimi i statistikskriminale sht mbledhja e t dhnave dheshnimeve mbi kriminalitetin nnj shtet, pr ket ai kriminalitetin e ka ndar n veprapenale kryesite t cilave: jan t njohura, t panjohura dhe vepr penal krejtsishttpanjohura. Enriko Ferri krimet i ndan n krime t njohura ngapolicia dhe gjykata dhekrime reale q kan ndodhur n botn reale. Ketkriminalitet t paevidentuar autort ekan quajtur me emr t ndryshm,numri i errt, fush e errtetj.Numri i prhimet i kriminalitetit -dallon nga numri i errt sepse ktu sht fjala prrastet e njohura tcilat nuk jan ndriuar mire deri n fund nga organetkompetente.Schneider lidhur me numrat e errt dallon numrat e errtabsolute -, relativ dhe tekarriers kriminale.Numri i teprt ikriminalitetit - ktu kemi t bjm me rastet e evidentimitdheregjistrimit t sjelljeve kriminale q n t vrtet skan ndodhur osesekzistojn. Ktondodhin kur paraqiten raste t rrejshme oseinstitucionet qllimisht rrisin numrin ekriminalitetit pr arsyepolitike apo praktike. Kto t dhna quhen me emratkriminalitetfantomik, i shpifur, i ekzagjeruar. Pra, numri i teprtparaqitet kur disa individ shpallenfajtor e jan t pafajshm. Page 7of 52 8. Shkaqet e paraqitjes s numrit t errt ose t teprt -mendohet se numri m imadh i krimeve t paevidentuar ka t bj mekrimet e lehta dhe t imta kundrpasuris, krimet n mes familjes,deliktet seksuale etj, t cilat sjan paraqitur afr osejanekzagjeruar pa ndodhur fare. Mnyra e zbulimit t numrit t errt sipaskrkimevekemi 2 mnyra origjinale t studimit; studimi mbi vetakuzimindhe studimet mbi viktimat.Studimi mbi vetakuzimin - apo Self ReportStudies si mnyr t zbulimit t numrit terrt dhe t prhimt n krkimetkriminologjike po aplikohet qe disa vjet, me an tanketimit dheintervistimit me qytetar t moshave t ndryshme lidhur me faktin se akaky krimi gjat jets ose n periudha t caktuara, far jan krimet edhea jan prgjigjurpenalisht. T anketuarit-intervistuarit shnojn krimet cilat i kan kryer e pr t cilatnuk jan n dijeni organetkompetente. Kto anketa-intervista jan t lira e vullnetaredhe mnyrae ktill e hulumtimit quhet metod e vetakuzimit. Studime t ktillasotbhen n (SHBA, Britani, Gjermani etj).Studimet mbi Viktimat -studiohet me an t anketimit-intervistimit t personave tndryshme sea kan qen ndonj her viktim e krimeve t caktuara dhe a ikanparaqitur ndonjher te organet kompetente. Si nismtar i ksajmetode konsiderohetHenting. Kjo metod aplikohet n SHBA, Itali,Holand etj. Arsyet e mosparaqitjes sviktimave n polici jan:konsiderimi i tyre si krime t imta dhe pa pasoja, lidhjafamiljaredhe farefisnore me kryesin, frika nga hakmarrja, mosbesimitek organet kompetente,frika nga publikimi etj.Krimi si objektstudimi i disa disiplinave shkencore - kriminaliteti studiohetdheanalizohet si dukuri shoqrore dhe si kategori juridike, etike,morale, dhe si raport icaktuar shoqror, psikologjik dhe familjar.Kriminologjia pr t arritur kto duhet t ketraporte t mira medisiplinat tjera shkencore t cilat n aspekte t ndryshmendriojnproblematikn e kriminalitetit. Kriminologjia ka raporte tngushta me nj numr tcaktuar t disiplinave t veanta kriminologjike tcilat kan pasur ndikim t dukshm nhulumtimet e shkaqeve tkriminalitetit e ato shkenca jan si m posht.1. Antropologjiakriminale - ka ndikuar dukshm n zhvillimin ehulumtimevekriminologjike dhe n ndriimin e lidhjeve n meskonstrukcionit trupor t njeriut dhesjelljes s tij delikuente.2.Psikologjia dhe Psikopatologjia kriminale - ku n pikpamje shkencoreanalizojnstudiojn lidhjet n mes t sjelljeve kriminale t delikuentvedhe vetive dhe cilsive ttyre psikologjike dhe rregullimevepsikike.3. Biologjia kriminale - ndrlidh vetit anatomike - fizikeme vetit dhe cilsitbiologjike t individit me sjellje kriminale.4.Sociologjia kriminale - trajton aspektin social t krimit.5.Gjeogra